Usul-ü Cedit (Yeni Yol Hareketi) ile Türk Dünyası’na büyük katkılarda bulunan İsmail Gaspıralı, 20 Mart 1851’de Kırım’da Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy’de doğdu.
1884 yılında öncülük ettiği Yeni Yol Hareketi üzerine Bahçesaray’da dönemin modern okulları arasında sayılabilecek okulun açılmasına önderlik eden Gaspıralı, yenilikçi fikirleri ile Rusya’daki Türkler başta olmak üzere dünya Türklüğü üzerinde büyük etkiler yarattı. Onun fikirleri doğrultusunda modern dünya anlayışı ile karşılaşan Rusya’da yaşayan Türkler, Ruslar tarafından gaspedilen haklarını geri alabilmek için siyasi örgütlenmelere gitmiş ve ayrıca artan okuma alışkanlıklarıyla kendilerini ve çocuklarını yetiştirmişlerdir.
Öğretmen adayları İsmail Gaspıralı’dan ders almışlar, yine İsmail Gaspıralı’ nın Usulücedit ile ilgili hazırladığı yayın ve ders kitaplarını alarak Rusya’nın tüm bölgelerine dağılmışlardır. Böylece öğretmenler fikirde ve işte mücadeleye daha aktif bir şekilde katılmışlardır.
Bir dönem Osmanlı ülkesine gelerek İstanbul’da İttihat ve Terakki üyeleriyle tanışmış ve fikir alışverişinde bulunulmuştur. Dönemin en büyük İslam Devleti olan Osmanlı Devleti ile Gaspıralı’nın iyi ilişkileri, Türk Dünyası açısından da olumlu sonuçlar vermiştir.
Bu uzun süreç içerisinde İsmail Gaspıralı birçok engellemeye maruz bırakılmış, içeride din adamları ve bazı gerici sözde aydınlar, dışarıda Rus yönetimi tarafından karalama kampanyasına maruz kalmış, tüm bu olumsuzluklara direnmek zorunda kalmıştır. Ancak o tüm olumsuzluklara yılmadan faaliyetlerine devam ederek cevap vermiş ve umudunu asla yitirmemiştir. Bu kurumlarda eğitim gören Türk kadını, sosyal ve kültürel ortamlarda söz sahibi olmaya başlamış, 1884-1897 yılları arasında Rusya’nın Türk kadınları arasındaki okur yazar oranı, Rus kadınları arasındaki okur yazar oranını geçmiştir.
İSMAİL GASPIRALI’NIN HAYATI!
İsmail Gaspıralı, 20 Mart 1851’de Kırım’da Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy’de doğdu.
Soyadını, babasının doğum yeri Kırım'ın Gaspıra köyünden aldı. İsmail Gaspıralı’nın babası, Kırım’ın sahil kesimindeki Gaspıra köyünde doğan ve Çarlık ordusundan emekli bir teğmen olan Mustafa Alioğlu Gasprinskiy, annesi köklü bir mirza ailesinin kızı Fatma Sultan.
Özellikle Moskova’daki eğitim yıllarında dönemin Rus fikir hayatını ve aydınlarını yakından tanıma imkanı buldu. Tanıştığı Rus aydınlarına saygı duymakla birlikte okuldaki Panslavist hava onda aksi tesir yaptı ve zihninde Rusya İmparatorluğu’ndaki Türkleri uyandırma düşüncesi oluşmaya başladı.
1872’de Kırım’dan ayrılarak İstanbul, Viyana, Münih ve Stuttgart üzerinden Paris’e gitti. Paris’te geçirdiği 2 yıl içinde, ünlü Rus yazarı Ivan Turgenyev’e asistanlık yapmak da dahil çeşitli işlerle hayatını kazandı.
1874’te, Osmanlı zabiti (askeri) olma arzusuyla İstanbul’a gitti. Yaklaşık 1 yıl sonra Kırım’a döndü.
1878’de Bahçesaray belediye başkan yardımcısı seçilen İsmail Bey, ertesi yıl belediye başkanlığına getirildi ve 1884 yılına kadar bu görevde kaldı.
Gaspıralı’nın gerek Kırım’da gerekse dış ülkelerde geçirdiği yıllar ona, büyük çoğunluğu kabuğuna çekilmiş bir halde yaşayan diğer Kırım Tatarlarından farklı tecrübeler kazandırdı.
Mevcut problemleri yakından gördüğü için yabancı hakimiyeti altında yaşayan soydaş ve dindaşlarını uyandırmak, onların seslerini duyurmak arzusu ile yayın yoluyla faaliyete geçmek istedi. Bu amaçla 1881’de, Akmescit’te çıkan Rusça “Tavrida” gazetesinde “Russkoe Musulmanstvo” (Rus Müslümanlığı) başlığıyla, sonradan risale halinde de yayımlanan bir dizi yazı yazdı.
1883’te, bütün konusunun Rusçası ile birlikte yayımlanması şartıyla Tatarca bir gazete neşrini çıkarmayı başardı.
İlk nüshası 22 Nisan 1883’te Bahçesaray’da “Tercüman” adıyla çıkan bu gazete haftada bir gün yayımlanıyordu. Tercüman’ın dili esasen Osmanlı Türkçesi olmasına rağmen, zaman zaman Kırım Tatarcası ve diğer Türk şivelerin kelime ve şekillerine de yer veriliyordu.
Ekim 1903’ten itibaren haftada 2 gün, 1912’den sonra günlük olarak yayımlanan Tercüman, Kırım’da Kırım Tatarlarının ilk Türkçe gazetesiydi, bütün Rusya Müslümanları arasında da Türkçe yayımlanan üçüncü gazeteydi.
İsmail Gaspıralı öteden beri düşündüğü maarif reformunun ilk uygulamasını, 1884’te Bahçesaray’ın Kaytaz Ağa mahallesinde ilkokul seviyesinde açtığı mekteple yaptı.
Gaspıralı, Müslüman Türk kızlarının eğitiminde de öncülük yaptı. İlk Usul-ü cedit kız mektebini ablası Pembe Hanım Bolatukova’ya 1893’te Bahçesaray’da açtırdı. Bu örnek diğer bölgelerde de kısa süre içinde uygulandı.
Bunu takip eden zamanlarda, Rusya sınırlan içinde açılan çok sayıda Cedit okulları açıldı. Bunların sayısı 1895'te yüz civarında iken 1914'te beş bine yaklaştı.
İsmail Bey, Rusya’daki Çarlık yönetimine muhalefet devam ederken Türklerin de haklarım kazanabilmeleri için 28 Ağustos 1905’te “Birinci Rusya Müslümanları Kongresi”ni topladı. Bu toplantıya başkan seçildi.
Aynı kongrenin İkincisi 1906 yılının Ocak ayında Petersburg’da yapıldı.
Daha sonra Eylül 1906'da "Rusya Müslümanları Üçüncü Kongresi” toplandı. 800 civarında delegenin katıldığı bu kongre en önemli toplantı oldu. Bu kongrede Gaspıralı’ nın milli-reformcu “Usul-ü cedit” eğitim sistemi kabul edildi. Burada, eğitim dilinin İlk mekteplerde yerel şive veya lehçelerle, ortaokulda ise Tercüman'da kullanılan "edebi Türkçe” olması kararlaştırıldı.
1905’ten sonra Gaspıralı’nın açtığı yolda Müslüman ve Türk bölgelerinde yüzlerce gazete ve dergi yayımlanmaya, Ceditçi fikirler doğrultusunda milli örgütler kurulmaya başlandı.
1905-1925 tarihleri arasında Rusya sınırları içerisinde yayımlanan Türk lehçelerindeki gazete ve dergiler, “Tercüman Türkçesini kullandı.
